POCZĄTKI OSTROWA
OSTRÓW – inaczej kępa, wyspa nazwę swą wywodzi od położenia geograficznego. Oznacza ona teren lekko wyniesiony, otoczony pasmem bagien, łąk i jezior.
Pierwsze wzmianki o wsi Ostrów pochodzą z 1441 roku. Według relacji biskupa Zbigniewa Oleśnickiego, przed rokiem 1423 strony te, przez które jeździł z Władysławem Jagiełłą na Litwę, były wówczas bagniste, lesiste i niezaludnione. W 1442 roku powstała parafia. 25 stycznia 1548 roku król Zygmunt Stary nadaje wsi Ostrów prawa miejskie. Lokacja miasta miała być przeprowadzona na prawie magdeburskim. Zarząd miasta spoczywał w rękach wójta dziedzicznego, który otrzymał wynagrodzenie w wysokości 1/3 kar sądowych, 2 łanów pola oraz prawo budowy łaźni miejskiej wraz z dochodami z niej, 3 jatek oraz całość dochodów z propinacji gorzałki. Pierwszym wójtem był szlachcic Wacław Grzymała. Miasto powstało na gruntach wsi Ostrów i Żabiniec, włączono w jego terytorium grunta wsi Wola Kolechowska oraz pola wsi Jamy. Obszar miasta wynosił 77 łanów (ok. 1983 ha).
W niedługim czasie zaczęto powoływać radę, która sprawowała funkcje administracyjne i nadzoru nad poszczególnymi dziedzinami życia miejskiego. Jurysdykcję mieszczan ostrowskich sprawowało 5 ławników wraz z wójtem. Najistotniejszą część przywileju stanowiły sprawy gospodarcze i obowiązki mieszczan. Ostrowianie otrzymali prawo organizacji tygodniowego targu w sobotę oraz prawo pobierania cła na drodze z Lublina do Parczewa. Do obowiązków mieszczan wobec tenutariusza i króla należało coroczne oddawanie części dochodów z łanu pola w pieniądzu i w naturze, założenie stawów w pobliżu miasta, naprawy dróg, grobli i mostów.
Założenie miasta na terenie Puszczy Parczewskiej miało ułatwić jej kolonizację oraz przyśpieszyć rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej. Stąd w herbie miasta „ostrzew” – oznaczający w XVI wieku żerdź z obciętymi krótko bocznymi gałęziami, używanymi zamisat brony, tu używana do karczowania lasów.
Powstanie miasta dało możliwość rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej w okolicy, tym bardziej, że Ostrów położony był na skrzyżowaniu dwóch szlaków handlowych: drogi prowadzącej z Brześcia do Lublina i głównego traktu pomiędzy Krakowem i Wilnem. Ponadto budowa miasta przyciągnęła w nasze okolice wielu rzemieślników: cieśli, kowali, stolarzy, zdunów.
Szczegółowy opis miasta i jego powinności sporządzony przez lustratorów królewskich w 1565 roku, pozwala zrekonstruować obraz Ostrowa. Miasto liczyło ok. 1800 mieszkańców. Zajmowali się oni uprawą roli, hodowlą bydła i trzody chlewnej, karczunkiem lasów i przetwórstwem drewna oraz wytapianiem żelaza z rudy darniowej i rzemiosłem. Życie gospodarcze Ostrowa koncentrowało się wówczas wokół cotygodniowych targów, wyznaczonych na sobotę. Życie miejskie ożywało również w czasie wielkich jarmarków lubelskich przypadających corocznie na 2 lutego, Zielone Świątki i 28 października. Ludność miasta stanowili w tym czasie przede wszystkim Polacy (chociaż lustracja odnotowała trzech Żydów).
W początkowym dziesięcioleciu miasto rozwijało się pomyślnie, w latach osiemdziesiątych XVI w. Ostrów należał do pięciu największych miast województwa lubelskiego (poza Lublinem, Kazimierzem, Łukowem i Parczewem).
DALSZE DZIEJE OSTROWA
15 kwietnia 1589 roku król Zygmunt III wystawił przywilej potwierdzający nadanie targu sobotniego i poboru cła na drodze litewskiej. Pozwolił także na organizację w Ostrowie 3 jarmarków rocznie: na Wniebowstąpienie Pańskie, św. Wawrzyńca (10 sierpnia) i św. Jadwigi (15 października). Jarmarki te były ściśle związane z jarmarkami lubelskimi. Pomimo tego nadania w ciągu następnych dziesięcioleci znaczenie gospodarcze Ostrowa malało. W dużym stopniu wiązało się z osłabieniem roli Lublina jako ośrodka wymiany handlowej w Europie środkowo-wschodniej. Z początkiem XVII wieku miasto weszło w okres stagnacji, pełniąc rolę ośrodka rynku lokalnego.
Prowadzone przez państwo polskie w XVII wieku wojny zaciążyły na dalszych losach Ostrowa i jego mieszkańców. Chociaż Ostrów w tych wojnach nie odgrywał ważnej roli, gdyż nie był on miejscem działań wojskowych, nie ominęły go jednak okropności wojen. W czasie powstania Chmielnickiego mieszczanie ostrowscy byli zobowiązani jak większość Polaków płacić podatki na wojsko.
Bardziej brzemienny w skutkach był dla Ostrowa okres „potopu” szwedzkiego 1655-1660. Działania wojenne przez prawie trzy lata toczyły się na terenie województwa lubelskiego. Duże straty materialne poniosły miasta Lubelszczyzny z powodu przemarszów wojsk własnych, które źle opłacane grabiły ludność. W 1657 roku Ostrów został spalony przez rotmistrza Moszkowskiego. Prawdopodobnie na skutek tych zniszczeń wojennych zmniejszyła się znacznie liczba ludności Ostrowa do ok. 600 osób. W okresie III wojny północnej dnia 3 lipca 1702 roku mieszkańcy Ostrowa musieli utrzymywać 6 tysięczny korpus wojsk szwedzkich pod dowództwem gen. Karola Mörnera.
Ostrów nie podniósł się już z upadku gospodarczego, jaki nastąpił, w wyniku wojen z II poł. XVII wieku. Przyczyna takiego stanu rzeczy był upadek handlu Polski z Litwą i Rusią, który poprzednio był głównym napędem rozwoju miasta. Jak pamiętamy Ostrów leżał na szlaku handlowym polsko-litewskim. Miasto utraciło również znaczenie ośrodka życia gospodarczego w rejonie powiatu lubelskiego. Wojny spowodowały zubożenie ludności wiejskiej w związku z czym rynek stał się mniej chłonny. Ostrów już nigdy nie powrócił do czasów świetności z XV i XVI wieku.
Na domiar złego przez całą I poł. XVIII stulecia starostowie parczewscy nie wykazywali zupełnie zainteresowania podniesieniem poziomu gospodarki miasta Ostrowa. wręcz przeciwnie – dążyli oni do zrównania pod względem społeczno-gospodarczym mieszczan ostrowskich z ludnością wiejską.
Rok 1720 przyniósł pierwsze zatargi między mieszczanami ostrowskimi a starostą parczewskim Aleksandrem Daniłowiczem. Starosta zabronił mieszkańcom miasta palenia gorzałki, sycenia miodu, warzenia piwa i sprzedaży wyprodukowanych trunków. Przedłożone przez mieszczan przywileje zezwalające na tego rodzaju działalność gospodarczą, na polecenie starosty zostały siłą odebrane ostrowiakom. Spór oparł się o sąd referendarski. Wyrok zapadł w 1722 roku na korzyść mieszkańców Ostrowa. Przyznano im prawo do korzystania z wszystkich przywilejów propinacyjnych. W rzeczywistości wyrok ten nie przyczynił się w większym stopniu do poprawy gospodarczej miasta.
W dalszym ciągu trwają konflikty ze starostwem parczewskim, jak również z mieszkającymi w mieście Żydami, którzy opowiedzieli się po stronie starostwa. W 1732 roku spalili oni ratusz miejski. Żydzi posiadając pieniądze kupowali od mieszczan domy i place. Posiadali swoją bożnicę, mieszkali na Kozim Rynku (centrum miasta). Przez następnych 14 lat Ostrów nie czerpał żadnych dochodów z prawa propinacji. Ostatecznie miasto utraciło je 3 lipca 1747 roku na rzecz dworskiego monopolu.
W okresie rozbiorów Ostrów zmieniał przynależność administracyjną zależnie od tego, do którego rozbioru należały tereny północnej Lubelszczyzny. I tak w latach 1753-95 Ostrów przynależy do województwa chełmskiego i ziemi parczewskiej. W latach 1795-1809 znajduje się w obrębie Galicji Zachodniej; następnie w latach 1809-1815 wchodzi w skład departamentu siedleckiego i powiatu radzyńskiego, w latach 1816-1844 należy do województwa siedleckiego obwodu radzyńskiego, w latach 1844-66 Ostrów znajduje się w obrębie guberni siedleckiej w powiecie radzyńskim, lata 1866-1919 to gubernia siedlecka, powiat włodawski.
Na przełomie 80 i 90 lat XVIII wieku Ostrów liczył 335 domów mieszkalnych oraz ponad 2100 mieszkańców. Należał do 9 najludniejszych miast w województwie lubelskim (Lublin z przedmieściami liczył 5000 mieszkańców). Zaś parafia Ostrów w owym czasie liczyła 6310 mieszkańców. Wśród rzemieślników przeważali browarnicy, kramarze, krawcy, kuśnierze, piekarze, szewcy, tkacze. Handel detaliczny prowadzony był przez ludność żydowską. Rozwój gospodarczy Ostrowa związany był z układem przestrzennym. Pierwszy spis ulic i placów pochodzi dopiero z 1864 roku, zawiera aż 17 nazw ulic: Lubelska, Jedlińska, Garncarska, Uścimowska, Lubartowska, Świętoduska, Głośna, Babia, Pitulińska, Kocia, Kaczanówka. Przy tych ulicach było 27 studni prywatnych oraz 11 drewnianych mostów. Ulice miasta zaczęto w tych latach brukować przy domach, choć w całości bruków w mieście nie było.
Targi tygodniowe nadane przywilejami krolewskimi odbywały się w sobotę, jednakże rozporządzeniem Rządu Austriackiego z 12 maja 1798 roku zamieniono je na czwartki. W 1835 roku przywrócono miastu na mocy ukazu cara Mikołaja I i Rady Administracyjnej Królestwa – 4 jarmarki. Zwiększenie liczby jarmarków do 4 rocznie uzasadniono tym, iż konieczne są dla poprawienia miejscowych warunków i stosunków handlowych.
Za czasów Księstwa Warszawskiego w roku 1812 stacjonował w Ostrowie 3 Pułk Ułanów. Po koncentracji i połączeniu z resztą Wielkiej Armii Napoleona pomaszerował na Moskwę. Również w okresie istnienia Królestwa Polskiego w latach 1817-1830 Ostrów zapełniony był kwaterującymi w nim pułkami kawalerii (1, 2, 3 i 4 Pułk Ułanów).
Okres rządów carskich stał się czasem bardzo trudnym dla mieszkańców Ostrowa i okolic. W trakcie powstania styczniowego w okolicach Ostrowa toczyły się zacięte walki z oddziałami rosyjskimi. 6 I 1864 roku rozegrała się bitwa pod Uścimowem a 15 I pod Rudką Starościńską. O wzmożonych walkach powstańczych na tych terenach, świadczą mogiły zbiorowe na cmentarzu ostrowskim i w lesie parczewskim. Ostrów jako miasto królewskie dotrwało do 1884 roku, kiedy to rząd rosyjski przemianował je na gminę osadzką. W dobie popowstaniowej większość małych miasteczek, które nie miały rozwiniętego przemysłu czy rzemiosła a dominowało w nich jako główne zajęcie ludności – rolnictwo, zostało zdegradowane do roli osad wiejskich.
W 1913 roku rząd rosyjski po utworzeniu Guberni Chełmskiej przyłączył do gminy Ostrowa cześć gruntów gminy Tyśmienicy. W takim składzie administracyjnym miasto przetrwało do 1915 roku. W tym też roku Ostrów został doszczętnie spalony przez wycofujące się przed armią niemiecką Rosjan. W okresie okupacji niemieckiej 1918-18 Ostrów mianowany został gminą wiejską, na czele której stał wójt.
W 1918 roku po odzyskaniu niepodległości mieszkańcy wystąpili do władz polskich o przywrócenie Ostrowowi godności miasta, co nastąpiło 22 lipca 1919 roku. W tym dniu, na mocy uchwały Sejmu Ustawodawczego, Ostrów odzyskał prawa miejskie odebrane z czasie zaborów. Do miasta włączono pobliskie wsie Jamy i Bójki, określając je jako przedmieścia. Tym samym wprowadzony został samorząd miejski – Magistrat miasta Ostrowa Siedleckiego. Pierwsze wybory do Rady Miejskiej odbyły się w 1920 roku, burmistrzem został wówczas Aleksander Samulik – właściciel miejscowej apteki. W tym też roku w pobliżu Ostrowa miały miejsce działania wojenne polsko-bolszewickie. Bolszewicy na krótko opanowali miasto, jednak dokonali wielkiego spustoszenia, nie oszczędzono nawet kościoła. Na pamiątkę tamtych wydarzeń kule zostały wmurowane w kościół, w miejsca ich uderzeń.
Interesujące przedstawia się nazwa miasta: do 1937 roku brzmiała: Ostrów Siedlecki. Spotykane były określenia: Ostrów koło Lubartowa. Mieszkańcy podjęli próbę zmiany nazwy na Ostrów Królewski, władze wojewódzkie zakazały używania tej nazwy. Zmiana nastąpiła dopiero 28 maja 1937 roku. Ostrów uzyskał miano Lubelskiego i tak pozostało do dziś.
Okres międzywojenny to intensywny rozwój miasta, powstają nowe domy i zabudowania. Zaczęły powstawać sklepy miejskie, wzniesiony został dom ludowy z salą teatralną, szkoła podstawowa i rozpoczęta została budowa szosy do Lubartowa. W tym czasie istniała już w Ostrowie dobrze zorganizowana Ochotnicza Straż Pożarna, Kółko Rolnicze, Spółdzielnia Mleczarska, Spółdzielnia Spożywców oraz Kasa Stefczyka. W centrum powstają trotuary z płyt betonowych, wybudowano most żelazobetonowy na rzece Tyśmienicy. Ogółem przybyło 14 nowych ulic, zmodernizowano połączenia komunikacyjne. W lipcu 1928 roku w Ostrowie wybuchł kolejny w jego historii pożar. Nieznane są rozmiary szkód spowodowanych przez ten kataklizm. Biorąc pod uwagę gęstość zabudowy miasta, można powiedzieć, że straty musiały być znaczne. W dniu 31 stycznia 1932 roku Ostrów siedlecki został przyjęty do Związku Miast Polskich. W roku 1939 Ostrów liczył 4879 mieszkańców, w tym był duży procent Żydów. W tym okresie Ostrów był bardzo przeludniony. Ludność szczególnie żydowska nie miała zajęcia. Polacy zajmowali się przeważnie rolnictwem, Żydzi głównie rzemiosłem i handlem. Na dużą skale rozwijało się w Ostrowie garbarstwo, kuśnierstwo, szewstwo, rymarstwo i krawiectwo. Nie było tu żadnych zakładów przemysłowych, jeśli nie liczyć 2 młynów parowych. Mimo obiektywnych trudności wynikających z braku jakichkolwiek surowców, które dawałyby możliwość rozwoju przemysłu, władze Ostrowa czyniły wszystko by miasto rozwijało się gospodarczo i kulturalnie. Burmistrz Dominik Bolesta troszczył się o podnoszenie wiedzy rolniczej, nowe maszyny dla rolnictwa, dbał o oświatę szkolną i pozaszkolną. Powstała orkiestra dęta a także zespoły teatralne. Aktywnie działały w Ostrowie organizacje: PPS, SL, Związek Młodej Polski, KPP, która rozwijała swoja działalność szczególnie wśród Żydów. Rozwój gospodarczy i kulturalny miasta przerwała II wojna światowa.
POŻOGA WOJENNA
Niemcy zajęli Ostrów 12 października 1939 roku i zakwaterowali sie w budynku szkolnym oraz pobliskich domach. Po wprowadzeniu okupacyjnego podziału administracyjnego Ostrów Lubelski znalazł się w powiecie radzyńskim, do którego należał do września 1941 roku. Wówczas dokonano zmian w rezultacie których miasto przyłączono do powiatu lubelskiego. Władzę w Ostrowie sprawował Zarząd Miejski na czele z burmistrzem. W styczniu 1940 roku rozpoczęto pobór podatków, wyznaczono kontyngent zbożowy i mięsny.
W grudniu 1942 roku ogólna liczba mieszkańców w Ostrowie wynosiła 6705, w tym 3409 Polaków, 3270 Żydów i 26 Ukraińców. Podczas powszechnego spisu ludności przeprowadzonego 1 marca 1943 roku obliczono, że liczba mieszkańców Ostrowa spadła do 3274 osób. Tak znaczny ubytek mieszkańców spowodowany został ewakuacją Żydów do obozów zagłady oraz polityką eksterminacyjną władz niemieckich w stosunku do Polaków. Niemcy dokonali masowych aresztowań w Ostrowie i sąsiednich wioskach, zatrzymując głównie przedstawicieli inteligencji. Wprowadzane zarządzenia władz niemieckich dotyczyły wysokich kontyngentów, wyjazdów na roboty do Rzeszy oraz poboru młodzieży do Służby Budowlanej.
Warunki okupacyjne spowodowały znaczny upadek szkolnictwa. Podobnie jak w całym kraju, nauczanie zostało poddane ograniczeniom, obwarowane zakazem nauki historii, geografii i literatury polskiej. Budynek szkolny w Ostrowie został częściowo zajęty przez policją granatową. Miejscowi nauczyciele starali się by nauka przebiegała bez większych przeszkód. W początkowym okresie okupacji kierownikiem Szkoły Podstawowej był Jan Delorm. W latach 1942-44 funkcję tą sprawowała Wanda Czerweny, nauczycielami byli: Lucyna Głowacka, Zofia Szkulnik, Stanisława Gruszczyk, Stanisław Szkulnik, Marian Roman, Stefan Szkulnik, Zofia Poczatko, Franciszek Czaja, Jan Gargasz, Kowalczyk (imienia nie ustalono). Dnia 23 marca 1941 roku aresztowani zostali Jan Delorm, Stefan Szkulnik zaś Jan Gargasz ratował się ucieczką. Starając się rozszerzyć okrojony program szkolny oraz stworzyć młodzieży możliwość dalszej nauki zorganizowano w Ostrowie tajne szkolnictwo podstawowe i średnie. W 1943 roku założono Szkołę Rolniczą. Działała ona jednak przez krótki czas.
W ogromnie trudnym położeniu znalazła się ludność żydowska, poddana dyskryminacyjnym zarządzeniom niemieckim o ograniczeniu miejsca pobytu, zakazie korzystania z publicznych środków lokomocji, przymusie pracy, konieczności noszenia opasek z gwiazdą Dawida. Systematycznie ograbiani i szykanowani Żydzi na ogół biernie poddawali się swemu losowi. Tylko nieliczni młodzi chłopcy zbiegali do lasów parczewskich i wstępowali do oddziałów partyzanckich. Odmiennie reagowała ludność polska, która rozwinęła szeroką działalność konspiracyjną skierowaną przeciwko okupantowi.
Rozwojowi działalności konspiracyjnej sprzyjało położenie Ostrowa Lubelskiego z dala od ważnych szlaków komunikacyjnych i większych ośrodków miejskich, w pobliżu kompleksów leśnych. Decydujące jednak znaczenie miała patriotyczna postawa mieszkańców. W 1939 roku zawiązana została komórka Związku Walki Zbrojnej obejmująca swą działalnością Ostrów i okolice. Na jej czele stał Tadeusz Zawadzki. W 1940 roku ZWZ posiadał już znaczną liczbę członków. Przede wszystkim wstępowała do niej młodzież inteligencka, która niecierpliwie rwała się do walki. Aresztowania dokonane w latach 1940-41 zahamowały rozwój tej organizacji, która dopiero w 1942 roku odrodziła się już jako Armia Krajowa.
Ostrów Lubelski podlegał obwodowi AK Radzyń Podlaski. Dopiero na przełomie lat 1942-43 miasteczko zostało włączone do III Rejonu obwodu włodawskiego. W 1940 roku w okolicach Ostrowa powstaje również Straż Chłopska, późniejsze Bataliony Chłopskie. Organizatorami byli mieszkańcy Ostrowa: Zygmunt Goławski, Augustyn Respondek, Władysław Markiewicz. W kwietniu 1944 roku kierownictwo garnizonu BCH, podjęło decyzję o podporządkowaniu ostrowskiego garnizonu Armii Ludowej. W latach 1943-1944 teren ten zdominowany został przez organizacje lewicowe.
Sytuacja uległa wyraźnej zmianie kiedy to w II poł. czerwca 1944 roku w Bójkach, Drozdówce, Głębokim, Orzechowie, Ostrowie i Uścimowie kwaterowało ok. 4000 żołnierzy 27 Wołyńskiej Dywizji Armii Krajowej, przybyłych zza Bugu. Zanim przybyła do Ostrowa i okolicznych wiosek, toczyła zwycięskie i krwawe boje przez 155 dni na Wołyniu, Polesiu i północno-wschodnich powiatach województwa lubelskiego, między innymi wychodząc dwukrotnie z okrążeń wojsk niemieckich. Na swoim szlaku bojowym, ułatwiając Sowietom pokonanie Niemców, żołnierze dywizji nie żałowali trudów i krwi walcząc z regularnym wojskiem niemieckim i specjalnymi oddziałami skierowanymi do walk z partyzantami. Ponadto na Wołyniu Dywizja wspomagała ludność polską w walce z oddziałami UPA. Początkowo Rosjanie zachowywali się przyjaźnie wobec formacji AK jednak w wyniku jasnych dyrektyw Józefa Stalina oddziały te były systematycznie rozbrajane a nawet eksterminowane w wyniku „pomyłek”. Nie dziwi więc fakt wzajemnej nieufności między formacjami AK a AL i Armii Czerwonej.
Z chwilą przybycia oddziałów 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK zapanował w okolicy spokój i porządek. Wprowadzenie godziny policyjnej pozwoliło na skuteczną walkę z niektórymi grupami partyzanckimi prowadzącymi działalność rabunkową. Był to czas względnego pokoju pomiędzy dwiema okupacjami – niemiecką a radziecką. Okres ten był też nazywany Rzeczpospolitą Partyzancką.
Ogółem w rezultacie polityki ekstremistycznej okupanta liczba ludności Ostrowa Lubelskiego zmniejszyły się aż o 65%. Około 170 Polaków i 60 Żydów zginęło w egzekucjach. Do więzień i obozów deportowano 3060 Żydów i ok. 130 Polaków. W walkach partyzanckich zginęło 27 mieszkańców Ostrowa. Lata okupacji były więc okresem bardzo trudnym, który pochłonął wiele ofiar. Jednocześnie był to czas w którym nasze miasto zapisało się wielkimi literami w historii regionu.